Wprowadzenie

Wzrost świadomości populacji, która dotyczy zagrożeń wynikających z aktywności gospodarczej i rozwoju cywilizacyjnego, spowodował skierowanie uwagi na problemy ochrony środowiska naturalnego człowieka[1]. Z tego względu tak często słyszy się o sprawach związane z ochroną i zagrożeniami środowiska. Należy, zatem zdefiniować ten termin. Z punktu widzenia zarządzania jakością jedną z ważniejszych definicji środowiskowych jest definicja zawarta w normie ISO 14001 – środowisko to otoczenie, w którym działa organizacja, z uwzględnieniem powietrza, wody, ziemi, zasobów naturalnych, flory, fauny, ludzi i ich wzajemnych zależności[4].

Zobacz najlepsze szkolenia ISO 14001.

Porównaj oferty wielu firm

Obecnie przy tak wielkiej ilości działających przedsiębiorstw nieuniknione jest powstawanie negatywnych i nieodwracalnych zmian w środowisku naturalnym. Jednak istnieją działania dążące do proekologicznego zarządzania organizacją, które m.in. zmniejszają wpływ negatywnej działalności przedsiębiorstwa na środowisko. Dlatego, aby dbać o środowisko, a także, aby je poprawiać są podejmowane liczne inicjatywy m.in.: Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka, EMAS (Eco- Managemenet and Audit Scheme) lub System Zarządzania Środowiskowego według ISO 14000[5].

Sformalizowane Systemy Zarządzania Środowiskowego

Obecnie istnieją dwa sformalizowane Systemy Zarządzania Środowiskowego, które funkcjonują na świecie już od kilkunastu lat. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna opublikowała międzynarodową normę ISO 14001, natomiast Unia Europejska wydała Rozporządzenie Rady z dnia 29 czerwca 1993 r. nr 1836/93 dopuszczające dobrowolny udział organizacji z sektora przemysłowego w systemie eko-zarządzania i audytu Wspólnoty Europejskie (tzw. rozporządzenie EMAS), które miały umożliwiać organizacjom formalne wykazanie się właściwym stosunkiem do środowiska[2]. Można zatem stwierdzić, że od tego momentu sformalizowane Systemy Zarządzania Środowiskowego cieszą się dużą popularnością i wzrastającą liczbą certyfikacji na świecie. Są to najważniejsze uregulowania o unijnym i międzynarodowym zasięgu.

Definicja systemu zarządzania środowiskowego, która znajduje się w normie ISO 14001 jest następująca – części systemu zarządzania organizacji, wykorzystywana do opracowania i wdrożenia jej polityki środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi[4]. System Zarządzania Środowiskowego według normy ISO 14001 jest niepodzielną częścią ogólnego systemu zarządzania obejmującą strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do opracowania, wdrożenia, realizacji, przeglądu i utrzymania polityki środowiskowej[3]. Podstawowym założeniem systemu zarządzania środowiskowego jest polepszenie stosunków między skutkami działalności człowieka a środowiskiem. Celem jest eliminacja niekorzystnych efektów działalności gospodarczej i rozważne używanie zasobów naturalnych. Strategia zarządzania środowiskowego opiera się na takich elementach jak: zapobieganie powstawaniu odpadów, redukcja ilości odpadów u źródła, ograniczenie zanieczyszczeń oraz zagospodarowanie odpadów[6].

Rozporządzenie EMAS jest przeznaczone dla państw członkowskich Unii Europejskiej i zostało przyjęte, aby wspomóc przedsiębiorstwa w działaniach środowiskowych i zachęcić do upowszechniania informacji na ten temat.

EMAS jest podobnym systemem do systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Dlatego w rzeczywistości organizacje, które mają wdrożony system zarządzania środowiskowego oparty na normie ISO 14001, spełniają podstawowe standardy wynikające z rozporządzenia EMAS. Jednak EMAS jest rozwinięty o dodatkowe wymagania, w szczególności związane z rejestracją w systemie i koniecznością informowania otoczenia zewnętrznego o podejmowanych działaniach na rzecz zminimalizowania negatywnych aspektów środowiskowych[3].

Zakres badań

Aby sprawdzić skuteczność i popularność systemu zarządzania środowiskowego oraz systemu ekozarządzania i audytu (EMAS) zostały przeprowadzone badania wśród przedsiębiorstw, które mają wdrożone oba systemy. Głównym celem przeprowadzenia badań była chęć uzyskania informacji o przyczynach wdrożenia, barierach i korzyściach wdrożenia systemów. Wielkość próby reprezentatywnej organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS wyniosła 43 jednostki. Natomiast odpowiedzi udzieliło 17 przedsiębiorstw. Na potrzeby badań została stworzona ankieta składająca się z 16 pytań zamkniętych i były przeznaczone dla organizacji, które mają wdrożony system zarządzania środowiskowego według ISO 14001 oraz system eko-zarządzania i audytu (EMAS).

Systemy te są wdrażane w różnych organizacjach, można zatem stwierdzić, że są to systemy uniwersalne. Dlatego, aby zweryfikować to zagadnienie badane jednostki zostały poproszone o określenie branży w jakiej funkcjonują. Wśród ankietowanych znalazło się najwięcej przedsiębiorstw z branży energetycznej, jednak należy wspomnieć o innych występujących branżach: medyczna, budowlana, instytucja finansowa, lotnicza i mechaniczna, materiały budowlane, ciepłownictwo, papiernicza, gospodarka odpadami, motoryzacyjna, elektrotechniczna, wodociągowa, cementowa, petrochemia, kruszywa sprzedaż, opakowaniowa, utylizacja odpadów. Charakterystyczną cechą ich działalności jest silne powiązanie produkcji ze środowiskiem przyrodniczym.

Następnym zagadnieniem, jakie było ujęte w badaniach była liczba osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach posiadających wdrążony system zarządzania środowiskowego oraz systemu EMAS.

Rys.1. Liczba pracowników w przedsiębiorstwie Źródło: opracowanie własne na podstawie

Rys.1. Liczba pracowników w przedsiębiorstwie
Źródło: opracowanie własne na podstawie

Na podstawie powyższego wykresu można zauważyć, że systemy są wdrażane przede wszystkim przez duże przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 200 pracowników (61% badanych przedsiębiorstw). Aż 94% odpowiedzi udzieliły przedsiębiorstwa, które zatrudniają powyżej 100 osób. Należy również wspomnieć, że wśród ankietowanych żadne przedsiębiorstwo nie zatrudnia poniżej 50 pracowników. Mniejsza popularność systemu wśród małych i średnich przedsiębiorstw może być spowodowana trudnościami związanymi np. ze zdolnościami rozwojowymi firm. Im mniejsza jest jednostka, tym ma mniejszą skłonność do modernizacji oraz realizowania działalności badawczo-rozwojowej.

Ankietowani zostali również poproszeni o podanie powodów, dla których zostały wprowadzone systemy. Według respondentów głównym powodem wdrożenia był wzrost wartości firmy w ocenie inwestorów (20%). Kolejne odpowiedzi, które pojawiały się bardzo często to: wdrożenie ISO 14001 były pierwszym etapem do uczestnictwa w EMAS (19%), większa konkurencyjność na rynkach (18%) oraz uzyskanie zgodności z przepisami (16%).

Cel wdrażania Systemu Zarządzania Środowiskowego

Rys. 2. Powody wdrożenia Systemu Zarządzania Środowiskowego
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań

 

 W obecnych czasach dla każdego przedsiębiorstwa najważniejszy jest klient, dlatego firmy tak bardzo starają się zdobyć zaufanie potencjalnych klientów. Organizacje korzystają z tych systemów, aby spełnić wymogi prawne i uniknąć niekorzystnego wizerunku związanego z łamaniem przepisów ochrony środowiska oraz kar pieniężnych wynikających z niespełnienia wymagań prawnych.

Głównym celem przeprowadzanych badań było uzyskanie informacji na temat funkcjonowania przedsiębiorstwa po wprowadzeniu przez organizację systemu zarządzania środowiskowego oraz systemu EMAS. Zostało, więc zadane pytanie, jak prosperuje przedsiębiorstwo po wprowadzeniu systemów. Zdecydowana większość respondentów, aż 67% uważa, że przedsiębiorstwo funkcjonuje lepiej niż przed wdrożeniem systemów. Znalazły się jednak organizacje, które nie widzą różnicy w poprawie funkcjonowanie (22%).

 

wpływ systemu zarządzania środowiskowego na działanie przedsiębiorstwa

Rys. 3. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa po wdrożeniu systemów
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań

Należy jednak pamiętać, że ocena funkcjonowania systemu nie jest łatwa ze względu na subiektywność osądu, jak również kryteria samej oceny. Kierownictwo nie może uzyskać odpowiednich informacji, ponieważ porównanie z innymi organizacjami nie jest łatwe do wykonania.

Kolejnym pytaniem, na które mieli odpowiedzieć ankietowani to problemy związane z wprowadzeniem systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Odpowiedzi na to pytanie oscylują w obrębie podobnych wyników:

  • czas realizacji – 22%,
  • tymczasowe utrudnienia w funkcjonowaniu firmy – 19%,
  • opracowanie właściwych procedur – 19%,
  • koszty związane z wdrożeniem – 17%,
  • opór pracowników przed zmianą – 14%

Należy jednak zwrócić uwagę na odpowiedzi mniej popularne. Niestety tylko 6% ankietowanych nie zauważyło problemów podczas wdrożenia. Można stwierdzić, że właśnie te firmy najlepiej przygotowały się do procesu wdrażania.

Bariery występujące podczas wdrażania systemu zarządzania środowiskowego

Rys. 4. Bariery występujące podczas wdrażania systemów
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań

 

Występujące problemy w dużym stopniu są spowodowane niewystarczającymi przygotowaniem i zaangażowaniem pracowników. Aby uniknąć większości problemów istotnym czynnikiem jest nie tylko informowanie, określenie zadań i odpowiedzialności, ale również przekonanie pracowników do utożsamiania się z celami i korzyściami systemu.

Najważniejsze pytanie, które było celem przeprowadzanych badań, dotyczyło korzyści poniesionych przez przedsiębiorstwo po wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001 oraz systemu EMAS. Z udzielony odpowiedzi można zauważyć, że istnieje wiele korzyści, które przekonują firmy do wdrożenia systemów:

  • nowe możliwości oszczędzania 7%
  • ułatwienie dostępu do dotacji i publicznych źródeł finansowych 12%
  • zwiększenie atrakcyjności firmy 16%
  • wejście na nowe rynki 7%
  • pro-ekologiczny wizerunek 14%
  • lepsze stosunki z lokalną ludnością 18%
  • lepszy wizerunek firmy 14%
  • lepsza ocena firmy przez administrację państwową 11%

Najwięcej przedsiębiorstw uważa, że dzięki wdrożeniu organizacje osiągnęły lepsze stosunki z lokalną ludnością. Można stwierdzić, że wyżej wymienione korzyści są korzyściami ekonomicznymi jednak należy pamiętać, że wdrażanie tych systemów powoduje poprawę stanu środowiska, czyli między innymi zredukowanie emisji substancji zanieczyszczających środowisko, zmniejszenie obciążenia środowiska poprzez ograniczenie emisji zanieczyszczeń, w tym przede wszystkim emisji do powietrza.

Podsumowanie

Ze względu na powstające zmiany środowiskowe, spowodowane dużą dynamika procesów gospodarczych, są podejmowane działania, które zwiększają skuteczności istniejących instrumentów polityki ekologicznej[3].

Systemy zarządzania środowiskowego są bardzo dobrymi narzędziami, ułatwiającymi organizacjom, kontrolowanie oddziaływania wywieranego na środowisko oraz pozwalającymi pokazać troskę o środowisko i właściwy stosunek do jego ochrony. Jednak utworzenie dobrze działającego systemu, dostosowanego do potrzeb i warunków organizacji, nie jest już takie proste – wymaga to odpowiedniego zrozumienia koncepcji systemu oraz znajomości specyfiki organizacji.

Można zauważyć, że popularność wdrażania systemów zarządzania środowiskowego nadal się zwiększa. Z przedstawionych wyników badań widać, że mimo występujących problemów, przedsiębiorstwa odnoszą znaczne korzyści z wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego, co powoduje, że zainteresowanie tymi systemami jest cały czas na takim samym poziomie.

Literatura

[1]   Barcewicz M., Konarzewska-Gubała E. (red), Zarządzanie przez jakość, koncepcje, metody, studia przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, 2006.

[2]   Lisowska-Mieszkowska E., Systemy zarządzania środowiskowego – rozwój i funkcjonowanie w Polsce, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 30, 2007.

[3]   Łuczka-Bakuła W., Skutki systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001 i EMAS, Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy , Bydgoszcz 2009.

[4]   PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego Wymagania i wytyczne stosowania.

[5]   Sikora T. (red), Wybrane koncepcje i systemy zarządzania jakością, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010.

[6] Zegarlińska B., Wywiał M., Przewodnik ISO 14000 Materiały informacyjne nt. wdrażania systemu zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000, Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2004.

Autor: Monika Czaja

Artykuł pochodzi z monografii konferencji Wyzwania Zarządzania Jakością 2014 organizowanej przez Koło Naukowe Zarządzania Jakością przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie.